Tạo hình cataphract thời kỳ Sassanid, trọn vẹn phủ giáp kín thân ngựa chiến và kị sĩ. Chú ý là kị sĩ mặc giáp lưới
Cataphract hay thiết kỵ là tên gọi của một loại kỵ binh nặng được áp dụng trong chiến tranh cổ đại tại Trung Á, Đông Á, Trung Đông, Bắc Phi và châu Âu.
Cái tên bắt nguồn từ chữ Hy Lạp cổ κατάφρακτος kataphraktos (số nhiều: κατάφρακτοι kataphraktoi), có nghĩa “được bảo hộ” hay “bao phủ mọi mặt”. Trong lịch sử, cataphract là lực lượng kị binh nặng bậc nhất, với ngựa chiến và kị sĩ đều được trang bị loại giáp nặng phủ kín từ đầu đến chân, trong khi vũ khí được sử dụng phổ biến nhất cũng thuộc hạng nặng như thương, giáo dài, hoặc cung tên, mác.
Trong suốt chiều dài lịch sử tồn tại, các cataphract phục vụ trong hàng ngũ quân chính quy hoặc lực lượng đột kích cho các quốc gia hoặc đế chế sử dụng loại kị binh này, nhờ khả năng xuyên phá đội hình bộ binh của đối phương. Cụ thể, một số quốc gia, dân tộc xây dựng đội quân cataphract là người Scythia, các dân tộc đông Iran (Sarmatia, Saka, Alan), các đế chế Ba Tư cổ đại (Achaemenid, Parthia, Sassanid), vương quốc Pergamum, vương quốc Armenia cổ đại, đế chế Seleucid, đế quốc La Mã, đế chế Byzantine và người Goth. Ở Đông Á, người Mông Cổ, người Nữ Chân (nhà Kim), các đế chế Trung Hoa (nhà Đường, Tống, Nguyên), Nhật Bản hay các vương triều ở Việt Nam cũng từng xây dựng lực lượng thiết kị kiểu cataphract mang đặc trưng văn hóa riêng.
Bạn đang đọc: Cataphract – Wikipedia tiếng Việt
Ban đầu, cataphract thường được những dân tộc bản địa du mục đông Iran hay những vương quốc ở Trung Cận Đông cổ đại sử dụng. Tại châu Âu, lực lượng cataphract được những vương quốc Hy Lạp và người La Mã sau này gia nhập sau những cuộc cuộc chiến tranh với Parthia và Sassanid ở phía đông, bởi cataphract Ba Tư trọn vẹn áp đảo những equites Rome trên mặt trận, điển hình như thất bại của quân đội Cộng hòa La Mã tại trận Carrhae năm 53 TCN. Đến thời Trung cổ, cataphract trở thành hình mẫu cho những hiệp sĩ Tây Âu trung đại. Cả cataphract và hiệp sĩ đều là những đơn vị chức năng kỵ binh nặng đóng vai trò đặc biệt quan trọng quan trọng trong cuộc chiến tranh thời Trung cổ. Tuy nhiên, giải pháp sử dụng cataphract có sự độc lạ lớn, và vị thế của những cataphract trong xã hội Trung cổ không điển hình nổi bật như hiệp sĩ. Giới hiệp sĩ vừa là chiến binh vừa được coi là hình tượng của những tầng lớp quý tộc, giống như những samurai ; còn cataphract chỉ đơn thuần là một binh chủng mà không biểu lộ một vị thế rõ ràng trong giới thượng lưu ( mặc dầu họ vẫn được xem trọng hơn dân thường ) .
Tên gọi “cataphract” bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp cổ là Κατάφρακτος (kataphraktos hoặc katafraktos), vốn được ghép từ 2 từ gốc: giới từ κατά và φρακτός (nghĩa là được che phủ, bảo vệ), tạo thành 1 từ ghép, nghĩa là “được bảo hộ” hoặc “phủ kín mọi mặt”[1]. Cụm từ này xuất hiện lần đầu trong tiếng Latinh, theo ghi chép của Sisennus: “‘loricatos, quos cataphractos vocant’“, nghĩa là “người được bảo hộ”.
Cuối thời kỳ đế quốc La Mã, đã xuất hiện một số tranh luận về cụm từ này, khi kị binh giáp nặng dùng để chỉ kị binh equites dưới thời Cộng hòa La Mã, gọi là cataphract. Vegetius_một học giả La Mã thế kỷ IV đã dùng cụm từ lorica segmentata hoặc lorica hamata để mô tả cataphract, trong khi sử gia La Mã gốc Hy Lạp đương thời Ammianus Marcellinus lại đề cập: “cataphracti equites (quos clibanarios dictitant)“_kị binh cataphract, theo cách ta gọi họ là clibanarii (đáng chú ý, clibanarii là cụm từ ngoại lại, không phải tiếng Latinh cổ điển).
Clibanarii sau đó trở thành từ vựng Latinh, có nghĩa “kị sĩ giáp lưới sắt”, tương đương chữ κλιβανοφόροι (klibanophoroi) trong tiếng Hy Lạp có nghĩa “chiến binh khuôn nung” hay ”khuôn rèn sắt”, mặc dù từ này xuất hiện trong văn kiện tiếng Latinh nhiều hơn tiếng Hy Lạp xuyên suốt thời kỳ cổ đại. Có hai giả thuyết về nguồn gốc của klibanophoroi: đó có thể dựa vào thực tế rằng kị sĩ mặc bộ giáp sẽ cảm thấy nóng nực như đứng trong lò nung, hoặc thậm chí bắt nguồn từ tiếng Ba Tư cổ của chữ grivpanvar, có nghĩa “chiến binh đeo bọc cổ”.
Ammianus Marcellinus ghi nhận: “cataphracti equites (quos clibanarios dictitant)“, tức là “kỵ binh cataphract (được gọi là clibanarii)”. Về bản chất, clibanarius (số nhiều: clibanarii), cũng là một loại kị binh trang bị tương tự cataphractius. Nhưng trong khi cataphracti dùng thương, giáo dài, lực lượng clibanarii dùng chùy hoặc kiếm[2]. Ở Ba Tư, clibanarii cũng được dùng ám chỉ các cataphract bắn cung (equites sagitarii clibanarii) hoặc đơn giản chỉ là kỵ binh nặng, dẫn đến trường hợp dùng tên gọi clibanarius để nói về cataphract ở các vương quốc Cận Đông, trong khi giới quân sự phương Tây vẫn giữ tên cũ cataphractius. Đôi lúc, các cataphract chỉ dùng thương, không dùng cung lại được gọi là lancer.
Các sử gia La Mã như Arrian, Aelian và cả Asclepiodotus đều sử dụng cụm từ cataphract trong báo cáo quân sự để mô tả một loại kị binh mà cả ngựa chiến lẫn kị sĩ đều được phủ giáp một phần hoặc toàn bộ cơ thể. Một sử gia Byzantine, Leo Diaconis, gọi là πανσιδήρους ἱππότας (pansidearoos ippotas), có nghĩa là “kị sĩ mặc giáp sắt toàn thân”.
Nguồn gốc cataphract ở Trung Cận Đông[sửa|sửa mã nguồn]
Nhu cầu sử dụng kị binh trong quân sự chiến lược được Open từ thời cổ đại bởi dân cư du mục sống trên những vùng thảo nguyên Trung Á _những người tiên phong thuần hóa ngựa hoang và ý tưởng ra xe ngựa. Hầu hết những bộ lạc du mục này sống tại đây vào lúc 2000 TCN, trước khi di cư đến cao nguyên Iran và Đại Iran vào khoảng chừng năm 1000 – 800 TCN. Hiện nay đã có vật chứng khảo cổ về 2 bộ tộc du mục thuộc nhóm này là người Mitanni và Kassites, những người được tin rằng đã thuần hóa, chăn nuôi ngựa và giảng dạy ngựa kéo xe để Giao hàng những nhu yếu đơn cử nào đó. Chính sự di cư của những bộ tộc này đã dẫn đến sự sinh ra của cataphract ở Trung Cận Đông cổ đại. Một yếu tố tiên quyết dẫn đến sự tăng trưởng của cataphract, cạnh bên kĩ thuật luyện kim tiên tiến và phát triển và nhu yếu về cỏ thiết yếu để nuôi ngựa, chính là sự tăng trưởng của chọn giống tự tạo và kĩ thuật chăn nuôi. Về nguyên tắc, kị binh cataphract cần phải hoàn toàn có thể chất cực kỳ can đảm và mạnh mẽ và sức chịu đựng cao, nên nếu không có sự tinh lọc giống tốt để cho ra những con ngựa có cơ bắp khỏe mạnh và sức khỏe thể chất bền chắc, chúng chắc như đinh không hề mang được khối giáp phục cực nặng và cả kị sĩ cũng mang trọng giáp trên mặt trận. Trung Cận Đông được xem là nơi khởi xướng của cataphract .Hậu duệ của những dân cư du mục kể trên là người Media _những nhà sáng lập của đệ nhất đế chế Iran vào năm 625 TCN, đã có những ghi chép tiên phong về kĩ thuật nuôi ngựa giống vào khoảng chừng thế kỷ VII TCN. Ghi chép của người Media đã đề cập đến giống ngựa Nisean có nguồn gốc từ núi Zagros được sử dụng cho kị binh nặng. ngựa chiến Nisean trở nên nổi tiếng khắp quốc tế cổ đại, đặc biệt quan trọng là ở Ba Tư, nơi chúng trở thành ngựa của giới quý tộc. Chiến mã này còn được gọi là ” quân đột kích Nisean “. Các thương nhân Hy Lạp cũng tìm mua giống ngựa này, khiến chúng được cho là một tổ tiên của nhiều giống ngựa văn minh .
Hiệp sĩ Ba Tư, vương triều Sassanid (226-637), IranPhù điêu, vương triều Sassanid ( 226 – 637 ), KermanshahVới tính hiệu suất cao ngày càng cao của kị binh trong chiến đấu, nhu yếu bảo lãnh cho kị sĩ lẫn ngựa chiến trở nên thiết yếu, đặc biệt quan trọng so với những dân tộc bản địa xem kị binh như lực lượng quân sự chiến lược cơ bản, như người Media và những vương triều Ba Tư kế tục. Ngoài ra, những dân tộc bản địa Iran cổ đại coi ngựa như vật rất linh ( có lẽ rằng chỉ sau cung tên ), đặc biệt quan trọng là tầm quan trọng của nó như một phương pháp tác chiến chủ yếu, trở thành truyền thống lịch sử quan trọng suốt chiều dài lịch sử dân tộc của những dân tộc bản địa này, gắn liền với công cuộc thuần hóa, tăng trưởng loài ngựa .Hình thức thuần ngựa này lại được Viral khắp thảo nguyên Á-Âu và cao nguyên Iran kể từ khoảng chừng 600 TCN, trải qua sự lan rộng ra của đế chế Media đến Trung Á_vốn là quê nhà của tổ tiên họ, ảnh hưởng tác động đến văn hóa truyền thống của những dân tộc bản địa hướng đông bắc Iran như Massagetae, Scythia, Saka và Dahae .Các vương quốc kế tục Media sau sự sụp đổ của họ vào năm 550 TCN đã tăng trưởng những giải pháp quân sự chiến lược vĩnh cửu và những kĩ thuật nuôi ngựa, cùng với hàng thế kỷ giao tranh với những thành bang Hy Lạp cổ xưa, người Babylon, Assyria, Scythia và những bộ lạc miền bắc bán đảo Ả Rập nhờ vào vai trò điển hình nổi bật của kị binh không riêng gì trong chiến đấu mà cả trong đời sống xã hội, dẫn đến sự phụ thuộc vào về mặt quân sự chiến lược vào lực lượng cataphract .Sau khi vương triều Parthia sụp đổ, cataphract lâm vào một tiến trình thoái trào ngắn. Lý do là vương triều mới Sassanid phải đối phó với những cuộc tiến công của những dân tộc bản địa du mục, như người Scythia, người Đột Quyết ( Turk ), người Hung Nô, cũng như phải bảo vệ biên giới phía đông trước sự trỗi dậy của vương quốc Kushan của người Nguyệt Chi. Kỵ binh Sassanid lúc này không có sự phân loại rõ ràng, một người kỵ binh hoàn toàn có thể chiến đấu cận chiến hoặc hoàn toàn có thể dùng cung tên. Tuy nhiên, kể từ thời Shapur II ( 310 – 379 ), khi xung đột giữa La Mã và Sassanid càng lúc càng kinh khủng, vương triều Sassanid cảm thấy sự thiết yếu của những đơn vị chức năng siêu kỵ binh để cạnh tranh đối đầu hiệu suất cao với bộ binh nặng La Mã. Nên cataphract Ba Tư được hồi sinh .
Trang bị của cataphract[sửa|sửa mã nguồn]
Giáp cataphract Syria khoảng chừng năm 1450 – 1550Hầu hết những cataphract đều mang những loại giáp vảy cá, vừa bảo vệ sự linh động để cả kị sĩ và ngựa chiến vận động và di chuyển thuận tiện, vừa bảo vệ đủ sức mạnh để chịu đựng chấn động mạnh khi nâng tầm vào đội hình bộ binh đối phương. Giáp vảy cá được tạo thành từ những mảnh sắt kẽm kim loại dạng tròn hay ovan ( bằng đồng hoặc sắt ), có độ dày từ 4 – 6 mm, được đan với nhau bằng những sợi dây đồng xuyên qua 2-4 lỗ được đục mỗi mảnh, trước khi được cố định và thắt chặt cả lớp vảy cá vào đồ lót thân ngựa ( equestrian undergarment ). Tổng khối lượng của bộ giáp hoàn toàn có thể lên đến 40 kg ( khoảng chừng 88 lbs, chưa kể cân nặng của kị sĩ ). Ngoài ra, giáp lamellar cũng được dùng thay cho giáp body toàn thân, trong khi ở 1 số ít khu vực, cataphract thường mặc giáp lưới .Trong khi đó, giáp phục cho ngựa thường được liên kết từ nhiều bộ phận rời rạc, gồm những tấm sắt kẽm kim loại dạng vảy cá được buộc xung quanh những bộ phận gồm cổ, vai, thân, eo của ngựa với nhau một cách độc lập, nhằm mục đích bảo vệ sự linh động trong vận động và di chuyển của ngựa mà vẫn bảo vệ những tấm giáp không bị lỏng khi ngựa hoạt động ở cường độ cao. Thông thường, kị sĩ sẽ đội mũ bảo lãnh che phủ đầu và cổ. Người Ba Tư thậm chí còn còn đội loại mũ có lớp sắt kẽm kim loại bịt kín mặt, chỉ sắp xếp những khe hở rất nhỏ tại mũi và mắt, lần lượt để kị sĩ thở và quan sát. Sử gia Ammiamus Marcellinus đã ghi lại diễn đạt về cataphract Ba Tư khi đang ship hàng trong quân đội La Mã dưới triều đại hoàng đế Constantine II chống lại đế quốc Sassanid :
“…all the companies were clad in iron, and all parts of their bodies were covered with thick plates, so fitted that the stiff-joints conformed with those of their limbs; and the forms of human faces were so skillfully fitted to their heads, that since their entire body was covered with metal, arrows that fell upon them could lodge only where they could see a little through tiny openings opposite the pupil of the eye, or where through the tip of their nose they were able to get a little breath. Of these some, who were armed with pikes, stood so motionless that you would think them held fast by clamps of bronze.”
Loại vũ khí phổ cập nhất của cataphract là thương. Loại thương này, được gọi theo tiếng Hy Lạp cổ là kontos ( tiếng La-tinh contus, có nghĩa là ‘ ‘ mái chèo ‘ ‘ ), gần tương tự như như thương sarissa của bộ binh phalanx Hy Lạp_một loại vũ khí chống kị binh hiệu suất cao, có chiều dài khoảng chừng 4 m, với mũi bằng sắt, đồng, hay xuơng thú, thường được cầm bằng cả hai tay. Hầu hết thương đều được buộc vào cổ và chân sau của ngựa chiến bằng những sợi xích nhỏ, nhằm mục đích tận dụng động năng lớn khi ngựa đang chạy nhằm mục đích bổ trợ lực đẩy đến tiềm năng .
Phù điêu kị binh tại Firuzabad Iran ), diễn đạt cataphract đang chiến đấu bằng thương kontosNgoài ra, cataphract cũng được trang bị những vũ khí phụ như kiếm hoặc chùy để giao tranh giáp lá cà, Ở 1 số ít khu vực, cataphract không đuơc trang bị khiên, để hoàn toàn có thể vác thương bằng cả hai tay. Cataphract Sassanid hoàn toàn có thể mang cung hoặc rìu, làm tiêu tốn đội hình đối phương trước khi mỗi đợt xung kích. củng cố nền tảng vĩnh cửu của kị xạ trong truyền thống cuội nguồn quân sự chiến lược Ba Tư .
Chiến thuật vận dụng[sửa|sửa mã nguồn]
Mặc dù có sự đang dạng về trang bị và ngoại hình, cataphract vẫn được xem như lực lượng xung kích hạng nặng ở hầu hết vương quốc vận dụng loại kị binh này, để đẩy lui một bộ phận chiến binh đối phương nhờ vào sự yểm trợ từ bộ binh và cung thủ. Về thực chất, cataphract phải được phân biệt rõ ràng giữa những kị binh nặng đơn thuần và lancer, điển hình như ở Trung Cận Đông, khi những loại kị binh này có sự độc lạ về vị thế, những tầng lớp và giá trị ý thức giữa chúng. Ở 1 số ít quân đội, cataphract thường được chiêu môh từ những tầng lớp quý tộc hoặc người giàu có_thành phần xã hội hoàn toàn có thể năng lực chi trả phí nuôi nhiều con ngựa cùng lúc hoặc chiếm hữu, bảo trì số lượng lớn vũ khí hoặc giáp phục .Hỗ trợ tầm xa được xem như một yếu tố giải pháp quan trọng khi trong tiến hành cataphract xung kích. Trong trận Carrhae, người Parthia vây hãm quân đội La Mã bằng kị xạ khi bắn mưa mũi tên vào đội hình bộ binh đối phương, buộc Crassus phải lập đội hình testudo phòng thủ co cụm, nhằm mục đích giảm thiểu thương vong do bị tên bắn. Một khi bộ binh La Mã không còn năng lực kháng cự, lực lượng cataphract Ba Tư sẽ Open, giuơng hàng thương kontos dài sau đó phá vỡ trọn vẹn đội quân La Mã đông hơn gấp 4 lần, mà với rất ít thương vong .Các đợt xung kích của cataphract có hiệu suất cao cao nhờ vào kỉ luật tốt và số lượng lớn ngựa chiến được tiến hành ( mỗi cataphract thường có nhiều con ngựa ). Từ đầu thế kỷ I TCN, đặc biệt quan trọng trong những chiến dịch bành trướng chủ quyền lãnh thổ của đế chế Parthia và Sassanid, lực lượng cataphract của họ cũng như những dân tộc bản địa Iran như Scythia, Sarmatia đã chiếm lợi thế tiêu biểu vượt trội trước một quân đội La Mã thiếu linh động và phụ thuộc vào nhiều vào tác chiến bộ binh. Các sử gia La Mã thời kỳ đế quốc đã chỉ ra tử huyết này, khi bộ binh cô độc chống đỡ với những đợt xung kích của cataphract. Quân đội Parthia liên tục phá vỡ những quân đoàn La Mã tronh nhiều đại chiến khác nhau bằng sự vận dụng quy mô lớn lực lượng cataphract. Chỉ đến khi tận dụng lợi thế địa hình và duy trì kỉ luật đội hình, quân La Mã mới hoàn toàn có thể chống đỡ những đợt xung kích tiếp theo .
Ở Ba Tư, cataphract có thể được dùng như lực lượng kị xạ. Vào thời kỳ Sassanid, binh đoàn Savaran (tiếng Ba Tư: سواران, nghĩa là “kị sĩ”) được xây dựng vừa đóng vai trò kị xạ lẫn cataphract nhằm đối đầu với một số bộ lạc đe dọa biên giới phía bắc Ba Tư như người Hung, Hephthlites, Hung Nô, Scythia và đế chế Kushan_những người áp dụng chiến thuật kiểu du mục “tập kích- rút lui” chỉ nhờ vào sự linh hoạt của các kị xạ. Sau này, lực lượng vệ binh Pushtigban hình thành, kế thừa ưu điểm của binh đoàn Savaran để chống lại loại hình chiến thuật mới của La Mã.
Cataphracts trong những nền văn minh[sửa|sửa mã nguồn]
Thời kỳ Hy Lạp cổ xưa[sửa|sửa mã nguồn]
Người Hy Lạp lần tiên phong đụng độ với những cataphract khi liên minh Ionia nổi dậy chống lại sự quản lý của đế chế Achaemenid ở Tiểu Á, dẫn đến sự thất bại trọn vẹn của liên minh này. Vài năm sau đó, những thành bang Dorian ở bán đảo Hy Lạp cũng đã cạnh tranh đối đầu với lực lượng cataphract phương đông trong cuộc cuộc chiến tranh Hy Lạp-Ba Tư khoảng chừng thế kỷ V TCN do người Ba Tư phát động .
Thời kỳ Hy Lạp hóa[sửa|sửa mã nguồn]
Đến thời kỳ Hy Lạp hóa, đế chế Seleucid _nhà nước kế tục từ Alexander Đại Đế ở Tây Á, đã kiến thiết xây dựng lực lượng cataphract của riêng họ. Vương triều này liên tục tiến hành cataphract trong cuộc chiến tranh với Cộng hòa La Mã, nơi mà những cataphratc bộc lộ một chút ít lợi thế so với bộ binh đối phương, đơn cử như trận Magnesia ( 190 TCN ) và trận Tigranocerta năm 69 TCN giữa quân đội La Mã do pháp quan Lucullus chỉ huy cạnh tranh đối đầu với Tygranes Đại Đế của nhà Seleucid. Nhưng theo Plutarch, ảnh hưởng tác động của cataphract đến nền quân sự chiến lược thời kỳ Hy Lạp hóa vẫn rất phai nhạt, chính do tổ chức triển khai của họ còn sơ khai và nhiều hạn chế về mặt giải pháp khi đương đầu với lính bộ binh có kỷ luật cao hay kị binh nhẹ .
Thời kỳ Cộng hòa và Đế quốc La Mã[sửa|sửa mã nguồn]
Phù điêu khắc trên cột Trajan, cataphract La Mã vượt mặt lực lượng kị binh tựa như của Ba Tư
Người La Mã biết đến cataphract thông qua các cuộc chiến tranh với đế chế Seleucid và người Parthia ở Cận Đông, đặc biệt là sau khi Marcus Licinius Crassus (một đối trọng chính trị của Julius Ceasar vào cuối thời kỳ Cộng hòa) tử trận và mất 35,000 lính La Mã tại trận Carrhae chống lại các cataphract bắn cung của Parthia. Năm 38 TCN, thống chế La Mã Publius Ventidius đã sử dụng lượng lớn lính ném đá có tầm xa đánh bại cataphract Parthia khi họ cố gắng đột kích lên đỉnh đồi, giúp người La Mã thu hồi các tỉnh đã mất sau trận Carrhae. Hàng loạt các cuộc giao tranh nổ ra giữa hai đế chế trong suốt vài thế kỷ sau đó, như chiến dịch chinh phạt Parthia của Mark Antony, trận Cổng Cillicia, trận Gindarus, và cuối cùng là kết cục đẫm máu tại trận Nisibis (217), với chiến thắng quyết định cho Parthia, buộc hoàng đế La Mã lúc ấy là Macrinus buộc phải cầu hòa với đối phương. Sau thất bại tại Nisibis, cataphract đã thể hiện sự vượt trội đối với bộ binh lẫn kị binh La Mã. Đến đầu thế kỷ IV, đế quốc La Mã đã chiêu mộ một số binh đoàn đánh thuê cataphract (gọi là Notitia Dignitatum), gồm kị binh Sarmatia đến từ khu vực sông Danube, chủ yếu để đối đấu với chính các đồng hương của họ khi một số bộ lạc Sarmatia gây sức ép lên biên giới phía đông bắc của đế chế La Mã.
Tuy nhiên, lại có những ghi chép sớm nhất về sự hiện diện của kị binh cataphract (equites cataphractarii) trong hàng ngũ La Mã (theo sử gia Polybius) là dưới triều đại của hoàng đế Hadrian (117-138). Vào triều đại hoàng đế Augustus, nhà địa lý Hy Lạp Strabo coi cataphract như binh chủng đặc trưng của người Armenia, Albania và Ba Tư. Theo sử gia Ammianus Marcellinus, đơn vị cataphract tốt nhất Ba Tư (hay vệ binh Pushtigban) có thể húc đổ 2 lính bộ binh La Mã trong một lần đột kích. Cataphract bắn cung cũng phát triển như là một đối trọng của các đơn vị La Mã lúc bấy giờ đã trở nên cơ động và khéo léo hơn.
Những cuộc xung đột giữa Ba Tư Sassanid và La Mã lúc này cũng kèm theo những cuộc cạnh tranh đối đầu cân tài cân sức giữa những cataphract phương Đông và phương Tây. Một ví von của nhà sử học Procopius, trong cuộc chiến tranh Sassanid-La Mã dưới thời Justinian I ( 527 – 565 ), Cataphract Ba Tư có năng lực bắn tên cực nhanh, còn những Cataphract La Mã bắn chậm hơn nhiều nhưng đúng mực hơn, hoàn toàn có thể bắn tên qua trái hay phải, bắn khi truy kích hay bắn ra sau sống lưng, và phát bắn rất mạnh và uy lực dù chậm .
Thời kỳ Byzantine[sửa|sửa mã nguồn]
Theo các sử liệu còn sót lại, trận đánh cuối cùng có sự hiện diện của cataphract đế quốc Byzantine (Đông La Mã) diễn ra năm 970 và tài liệu gần đây nhất là một bản ghi chép về một đơn vị cataphract đồn trú vào năm 1001, trước khi biến mất hoàn toàn. Cataphract Byzantine bắt đầu xuống dốc vào cuối thế kỷ thứ 11, cùng lúc với sự suy sụp của vương triều Makedonia ở Byzantine. Lúc này, trước sức tấn công mãnh liệt của người Đột Quyết (Turks), gần như toàn bộ lãnh thổ Byzantine ở vùng Tiểu Á đã bị mất trắng. Điều này đồng nghĩa với việc đế quốc bị mất đi những nguồn cung ứng quan trọng về vật tư và trang bị cho những đội cataphract (nhất là nguồn ngựa giống tốt ở vùng Anatolia). Có thể cataphract đã có một sự phục hồi nhất định trong thời kỳ thịnh đạt của vuơng triều Komnenos (1081-1180),[3] nhưng rõ ràng nó đã bị các loại kỵ binh khác lấn át và không còn giữ vai trò trọng yếu như trước đây. Với lại, các đơn vị kỵ binh nặng của Byzantine lúc này chủ yếu là các Latinkon (số ít Latinikoi)_những lính đánh thuê phương Tây có phong cách chiến đấu theo kiểu Châu Âu. Hoàng đế Manuel I Komnenos (1148-1180) đã trang bị cho các đơn vị kỵ binh tinh nhuệ theo chuẩn của các hiệp sĩ Tây Âu chứ không theo truyền thống cataphract nữa.
Trong tiếng Trung, “cataphract” trong các văn bản cổ Trung Quốc được gọi là khải mã (kaima, 鎧馬) hay thiết kị (tieqi, 鐵騎). Học giả đầu tiên sử dụng cụm từ “cataphract” cho kị binh hạng nặng Trung Quốc là Chris Peers.
Lực lượng thiết kị tiên phong Open dưới thời nhà Tần trải qua những phát kiến khảo cổ, mặc dầu giáp trụ thời đó làm bằng da thú thay vì sắt kẽm kim loại. Đến thời Tây Hán, một bản ghi chép được cho là sổ sách quân nhu của triều đình, có đề cập đến hơn 5,000 bộ giáp trụ cho ngựa chiến [ 4 ]. Thiết kị thực thụ với giáp trụ bằng sắt kẽm kim loại cũng được vận dụng nhưng không phổ cập dưới thời Tam Quốc, vì loại kị binh này rất khó để tinh chỉnh và điều khiển linh động. Đến đầu thế kỷ IV, người Tiên Ti ở Liêu Ninh và Nội Mông khởi đầu sử dụng thiết ki một cách phổ cập, dẫn đến sự hình thành những lực lượng cataphract chính quy tiên phong ở Đông Á trong quân đội Nước Trung Hoa thời nhà Tấn ( 265 – 420 ) đến thời Nam-Bắc triều, qua đó mở ra thời hoàng kim của binh chủng này trên mặt trận Tập Đoàn Cafe Trung Nguyên. Theo Tấn thư, sau khi vượt mặt được tộc Tiên Ti, tướng Thạch Lặc đã lấy được 5,000 giáp ngựa. Đến năm 316, ông lại thu gom được thêm 10,000 bộ giáp khi vượt mặt tộc Thác Bạt Tiên Ti_những nhà sáng lập của vương triều Bắc Ngụy .Thiết kị được sử dụng thoáng rộng dưới triều Bắc Nguỵ, và từ từ Nam triều cũng tăng trưởng lực lượng này. Sự tăng trưởng trở nên phổ cập tới múc đây là hình mẫu cho quân đội Bắc Trung Quốc trong suốt thời kì này, vật chứng là có rất nhiều tượng gốm mang hình kị binh hạng nặng được phát hiện trong những lăng mộ triều Bắc Nguỵ, Đông Nguỵ và Bắc Chu. Đối với Nam triều, do không hề tiếp cận trực tiếp với thảo nguyên như thời Hán, kị binh nói chung và thiết kị nói riêng trở thành thứ yếu trong quân đội. Trên trong thực tiễn, ngựa chỉ được luân chuyển từ Cam Túc qua Tứ Xuyên để xuống Giang Nam trong thời kì hoà hoãn giữa hai miền Nam-Bắc, nhưng con đường rất trắc trở và nguy hại cùng với ngân sách luân chuyển khá cao nên thiết kị Nam triều tỏ ra yếu thế hơn Bắc triều cả về quân số lẫn sức chiến đấu .Thiết kị liên tục được vận dụng dưới thời Tùy – Đường, nhưng lúc này dân thường không được phép chiếm hữu giáp trụ của ngựa, khiến việc sản xuất loại trang bị này trở thành độc quyền của triều đình. Khi loạn An-Sử nổ ra, lực lượng này liên tục được tổng thể những phe sử dụng như binh chủng chủ chốt trong những đại chiến và liên tục được trọng dụng đến tận khi nhà Đường sụp đổ. Vào thời Ngũ đại-Thập quốc, thiết kị binh vẫn cho thấy tầm quan trọng. Sau đó, nhà Tống cũng liên tục tăng trưởng những đơn vị chức năng thiết kị trong cuộc chiến tranh với những vương quốc láng giếng như Liêu, Tây Hạ, Kim, và ngược lại, những đế chế du mục này lại thiết kế xây dựng lực lượng thiết kị riêng, điển hình như những đội ‘ ‘ thiết đầu ưng ‘ ‘ ở Kim và Tây Hạ, thậm chí còn chiếm lợi thế trước quân Tống nhờ những thảo nguyên cung ứng lượng cỏ tuơi dồi dào cho ngựa, cũng như sở hữu lượng lớn con giống ( thảo nguyên Bắc-Trung Á được xem là nơi có nhiều ngựa nhất quốc tế ) .Đến thế kỷ XIII, đế quốc Mông Cổ bành trướng khắp quốc tế bằng sự thống trị của kị binh nhẹ bắn cung, để rồi khi nhà Nguyên, vương quốc kế tục của họ thống nhất Trung Quốc, lực lượng cataphract dần bị quên lãng, mặc dầu vẫn được sử dụng trong biên chế quân đội Nguyên Mông. Những đội thiết kị sau cuối ở Trung Quốc sau cuối biến mất sau sự sụp đổ của nhà Nguyên năm 1368 .Ngoài giáp ngựa ra, áo giáp người cưỡi ngựa cũng là điểm đáng quan tâm. Tựu trung, có hai loại giáp cho kị binh : Minh Quang giáp ( Mingguang jia ) và Lưỡng Đương giáp ( Liangdiang jia ). Cả hai cũng được sử dụng bởi bộ binh Bắc triều, nhưng loại đầu có lẽ rằng chỉ được sử dụng bởi sĩ quan cấp cao. Một đặc thù nữa đáng quan tâm là cataphract Trung Quốc có một nhúm lông dài ( plume ) về phía sau yên ngựa. Một số học giả cho rằng đây hoàn toàn có thể dùng làm tín hiệu liên lạc giữa những đội kị binh với nhau ( thuyết này hầu hết dựa vào miêu tả trận Phì Thủy nổi tiếng ) .
uma yoroi)Giáp ngựa Nhật Bản (
Khoảng thế kỷ VII, ngựa chiến Nhật Bản mặc giáp thuộc lớp lamellar_loại giáp trụ thậm chí được trang bị cho ngựa của samurai sau này, được gọi là yoroi. Loại giáp samurai nguyên thủy này được làm từ các tấm vảy cá được làm bằng sắt hoặc da, gọi là kozane, được nối với nhau thành các dải nhỏ. Các dải vảy cá này được sơn mài để tránh bị nước làm rỉ sét (đối với vật liệu bằng sắt), trước khi được cố định với nhau bằng các sợi tơ hoặc da thú, tạo thành một bộ giáp ngực hoàn chỉnh (nặng đến 66 lbs).
Trong chiến đấu, cataphract Nhật Bản sử dụng nhiều loại vũ khí khác nhau, nhưng phổ biến nhất là cung (yumi) và thương (yari và naginata). Cung yumi chủ yếu làm bằng tre, có tầm bắn từ 50-100m. Lễ hội Shinto (còn được gọi là yabusame, 流鏑馬) tổ chức các cuộc thi bắn cung trên lưng ngựa của Nhật Bản, vốn bắt nguồn từ truyền thống huấn luyện các kị sĩ trở thành cataphract kị xạ. Thương naginata được sử dụng trong đợt xung kích, không chỉ cho cataphract mà cả bộ binh nặng, vì hiệu quả vượt trội hơn sử dụng kiếm.
Mũ kị binh thời Trần thế kỷ XIII
Dựa trên các hiện vật giáp trụ, mũ, khiên bằng đồng của kị binh thời nhà Trần, đã có giả thiết về sự tồn tại của lực lượng thiết kị (hay còn được gọi là cataphract) ở Việt Nam dưới thời kỳ Lý-Trần thậm chí đến nhà Hậu Lê sau này[5]. Các quân trang này có thiết kế tinh xảo và độ bền cao, giúp chúng gần như nguyên vẹn qua hàng thế kỷ, chứng tỏ chi phí gia công của chúng cực kỳ đắt đỏ. Mặt khác, binh chủng thiết kị có chế độ huấn luyện hà khắc bậc nhất, thể chất tốt nhất, tính kỉ luật cao nhất trong quân đội. Vì vậy, hầu như chỉ có lực lượng cấm quân triều đình và gia binh của các đại quý tộc phù hợp để xây dựng lực lượng thiết kị phục vụ trong chiến đấu.
Có giả thiết cho rằng, thượng tướng Trần Quang Khải của nhà Trần đã chỉ huy lực lượng thiết kị Thánh Dực quân công phá trọn vẹn đội hình kị binh Mông Cổ tại trận Chương Dương độ ( 1288 ), trước khi phá hoại địa thế căn cứ thủy quân, kho lương của họ. Giả thiết ấy là có cơ sở, vì Thánh Dực quân là lực lượng cấm vệ hộ giá hoàng gia nhà Trần. Với cương vị thượng tướng quân ( chỉ đứng sau chức vụ nguyên soái của Trần Hưng Đạo ), Trần Quang Khải hoàn toàn có thể được vua Trần Nhân Tông giao cho chỉ huy lực lượng tinh luyện này để nhanh gọn giành thắng lợi quyết định hành động, đoạt lại kinh thành Thăng Long. Nếu đúng như vậy, thiết kị Đại Việt trở thành là đối trọng đáng gớm nhất với kị binh Mông Cổ trên mặt trận phương nam .Tuy nhiên, do phải chiến đấu trong thực trạng nặng nhọc, stress, nên thiết kị binh thuận tiện xuống sức hơn, đặc biệt quan trọng vào những ngày hè oi ả ở Khu vực Đông Nam Á, khiến cho cả kị sĩ lẫn ngựa chiến đều căng thẳng mệt mỏi vì mất nhiều nước. Cho nên, thiết kị chỉ phát huy hiệu quả trong những cuộc tiến công thời gian ngắn có đặc thù quyết định hành động và có sự bọc lót tốt từ những phi đội kị binh nhẹ hơn .Ngoài ra, giới điều tra và nghiên cứu cho rằng giáp ngựa ở Đại Việt làm bằng tre hoặc nứa, vừa bảo vệ sự bền chắc, vừa giúp ngựa chiến hoàn toàn có thể chuyển dời thuận tiện nhờ độ đàn hồi cao hơn những loại gỗ khác .
Phục dựng thiết kỵ thời nhà Trần, dựa vào hiện vật mũ đồng và khiên
Thời Hậu Lê
Xem thêm: Tải game Làng Lá Mobile – Naruto Cửu Vĩ
[sửa|sửa mã nguồn]
Trên phim ảnh và game show[sửa|sửa mã nguồn]
Trong loại game show giải pháp Rome : Total War, cataphract là đơn vị chức năng kỵ binh là mạnh nhất game. Ở bản gốc, cataphract được đào tạo và giảng dạy bởi phe Parthia, phe Armenia. phe Pontus cũng có một đơn vị chức năng gần giống là kị binh Cappadocia. Ở bản lan rộng ra Barbarian Invansion, đế quốc Sassanid chiếm hữu những đơn vị chức năng clibanarius và cataphractius mạnh nhất, tiếp đó là đế quốc Đông La Mã. Cataphract được nhìn nhận là có sức tiến công yếu nhưng phòng thủ cực mạnh và có chỉ số ” đột kích ” ( charging ) rất cao .Trong Medieval : Total War, Byzantine, Nga và những vương quốc Hồi giáo hoàn toàn có thể huấn luyện và đào tạo được những đội catapharct hoặc những đơn vị chức năng kỵ binh có trang bị và giải pháp gần giống. Cataphract lần này có những chỉ số công thủ cao hơn hẳn những kỵ binh nặng Tây Âu, nhưng charging hơi thấp. Điều đáng tiếc là kataphractoi của Byzantine chỉ có sức mạnh trung bình khá .Trong phim Truyền thuyết Jumong, đội kỵ binh áo giáp của nhà Hán cũng có những trang bị như cataphract. Trong phim Hải thần thì cũng có Open những bức vẽ của những thiết kỵ binh dạng cataphract .
